دعوای خلع ید یک اقدام حقوقی است که مالک مال غیرمنقول به منظور بازگرداندن مالی که با قهر و غلبه بدون اجازه اشخاص دیگر به تصرف شخصی خود درآمده است، در دادگاه طرح می‌دهد. در این نوع دعوی، مالک ادعا می‌کند که مالکیت قانونی بر روی مال خود دارا بوده و این مال تحت تصرف غیرقانونی یک شخص دیگر قرار گرفته است. مالک با هدف بازگردانی مال خود به محل اصلی انتقالی از دادگاه قضائی خواستار اعمال حق خلع ید می‌شود.
در این روند، دادگاه می‌تواند حکم صادر کند که به متجاوز تذکر دهد تا از تصرف غیرمجاز خود دست بردارد و مالک حق دسترسی به مال خود را به اورده شود. خلع ید در واقع به معنای بازگرداندن مال به مالک اصلی است و در حقوق مالکیت و ملکی به عنوان یکی از رسالت‌های اصلی حفاظت از حقوق مالکیت تلقی می‌شود.
دعوای خلع ید
در مفهوم دعوای خلع ید، مالک برخوردار از حق خواهد بود که فردی که به‌طور غیرمجاز از ملک او بهره‌مند شده است را از آن ملک خارج کند. برای ارجاع این نوع دعوا به دادگاه، مالک باید مدرک مالکیت خود را داشته باشد و به دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول مراجعه کند تا بتواند دادخواست لازم را مطالبه نماید.
یکی از شرایط اساسی برای ارایه دعوای خلع ید، داشتن مالکیت بلا منازع است. یعنی مالک باید اسنادی دارای اعتبار در دست داشته باشد تا حق مالکیت خود را ثابت کند. اگرچه فرد مالک باشد، اما مستندی برای تصدیق مالکیت خود نداشت، باید ابتدا مدارک مربوطه را به دادگاه ارائه دهد و سپس در جهت دعوای خلع ید اقدام کند. در واقع، دعوای خلع ید برای سه نوع دعوا مختلف تقسیم می‌شود.
در دسته اول، دعوای مالکیت که مالک به دنبال بازیابی مالکیت خود از تصرفات غیرمجاز است.
دسته دوم، دعوای تخلیه که در آن استدعاکننده بر ملک مورد نزاع تصرفی نداشته و قانونی بودن تصرف وی را قبول می‌کند و ادعا می‌کند که تصرفات خواهان خلاف طرح اصلی است. بنابراین در دعوای خلع ید یک قرارداد بین خواهان و خوانده وجود دارد.
در دسته سوم، دعوای تصرف است که شامل دعاوی تصرف عدوانی، مزاحمت و خلاف حق بود و به شکل حقوقی یا کیفری پیگیری می‌شود.
دادخواست خلع ید
دادخواست خلع ید یک نوع دادخواست است که از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می‌شود. در این دادخواست، مالک یک مال غیرمنقول که به طور غاصبانه از اموال او تصرف شده است، از دادگاه درخواست رسیدگی و خلع ید می‌کند. برای این دادخواست، اطلاعات هویتی خواهان و خوانده و تمامی مدارک مثبت مالکیت خواهان باید ارائه شود. اگر هر یک از قواعد ثبت‌شده به‌درستی رعایت نشود، دادخواست خلع ید مالک به نتیجه مثبت خود دست یافته نخواهد شد.
بنابراین، پس از تهیه و تنظیم دادخواست خلع ید با توجه به نمونه موجود، دادخواست می‌بایست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و ارسال گردد. آشنایی با مراحل دادخواست خلع ید اهمیت زیادی دارد زیرا باید مطابق با نمونه تهیه شود. این مراحل به شرح زیر است:
1. ثبت‌نام در سامانه ثنا: متقاضی باید در سامانه ثنا ثبت‌نام کرده و کد ثنا را در اختیار داشته باشد. این امر می‌تواند حضوری یا اینترنتی انجام شود.
2. ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: دفاتر خدمات الکترونیک قضایی واسطه‌ای بین افراد و دادگاه هستند و وظیفه ثبت و ارسال دادخواست به دادگاه صالح را بر عهده دارند.
3. تشکیل پرونده و تعیین وقت جلسه رسیدگی: پس از ثبت دادخواست، پرونده به دادگاه صالح ارسال شده و وقت جلسه رسیدگی مشخص می‌شود.
4. صدور رأی پس از تشکیل جلسه: رأی مناسب در خصوص پرونده صادر شده و طرفین می‌توانند اعتراض کنند، در صورت لزوم. واخواهی تنها در صورتی ممکن است که رأی به‌صورت غیابی صادر شود.
ماده قانونی خلع ید
طبق قانون مدنی و ماده ۳۰۸، خصم به‌معنای تصرف عدوانی بر مال شخص دیگر است که بر خلاف قوانین و قواعد انجام می‌شود. در مورد غصب باید موارد زیر را مدنظر قرار داد: تصرف عدوانی به‌معنای فعالیت غصبیست که بدون مجوز و با آگاهی از عدم حق دیگران بر مالی روی می‌دهد.
استیلاء در اینجا به‌معنای تصرف غیرمجاز است که شخص غافل از عدم حق خود یا بدون هیچ نیت بدی انجام می‌دهد. عمل نادرست انجام‌شده توسط شخص به‌عنوان غصب شناخته می‌شود و با اشاره به ماده ۳۰۸، تصرفات بدون اجازه بر مال دیگران قابل تشخیص و قابل اثبات هستند.
قانونگذار در ماده ۳۰۸، مفهوم غصب را گسترده و بر تمامی حقوق، اشیاء و منافع تحت پوشش آن قرار داده است. نوع دیگری از غصب، استیلا به‌شکل گسترده است که شامل حقوق و امتیازات مختلف می‌گردد. تصرف جمعی در مال یا توافقی میان چند نفر نیز به‌عنوان استیلا شناخته می‌شود.
استیلا در مورد مال مشترک نیز، اگر بدون رضایت سایر وراث اتفاق بیفتد، به‌عنوان غصب در نظر گرفته می‌شود و اصل وجودی غصب بر اطمینان از حق مالکیت و قاعده ضمانتی محسوب خواهد شد. این اصل وجودی از حدیث نبوی معروف بهره می‌گیرد.
